GARİP - ZEYCAN YILDIRIM FEN LİSESİ COGRAFYA SİTESİ

Depremler

Yerkabuğunun derinliklerinde doğal nedenlerle oluşan salınım ve titreşim hareketlerine deprem denir.
Depremler fay hatlarına bağlı olarak oluşur. Özellikle yerkabuğunun zayıf zonları olan levha sınırları boyunca zaman zaman şiddetli depremler yaşanmaktadır.

Volkanik Depremler:

Aktif volkanların bulunduğu yerlerde, patlama ve püskürmelere bağlı oluşan yer sarsıntılarıdır. Etki alanları dardır.

Çöküntü depremleri:

Bu tür depremler eriyebilen taşların bulunduğu yerlerdeki yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşur. Ayrıca kömür ocaklarının ve galerilerinin çökmesi de bu tür depremlere neden olur. Çok küçük ölçülü sarsıntılardır. Etki alanları dar ve zararları azdır.

Tektonik depremler:

Yer kabuğunun üst katlarındaki kırılmalar sırasında oluşan yer sarsıntılarıdır.
Bu sarsıntılar çevreye deprem olarak yayılır. Depreme neden olan olayın kaynaklandığı noktaya iç merkez (hiposantr) denir. Tektonik depremlerin en etkili olduğu alanlar dış merkez (episantr), çevreye doğru gidildikçe depremlerin şiddeti azalır

Yeryüzünde oluşan depremlerin büyük bölümü tektonik depremlerdir. Etki alanları en geniş, şiddetleri en fazladır.

a)Fay Tipleri

Bir düzlem boyunca birbirine göre yer değiştiren yer kabuğu bloklarının oluşturduğu yapıya fay adı verilir. Bir fayda yer değiştirme hareketinin meydana geldiği düzleme fay düzlemi, üzeri çizikli ve cilalı fay düzlemine fay aynası, fay düzleminin meydana getirdiği dikliğe fay dikliği, fay düzleminin topografya yüzeyi kesiştiği hatta fay çizgisi adı verilir. Fay düzlemi boyunca hareket eden bloklardan alçalmış olanına alçalmış blok(tavan bloğu), yükselmiş olanına yükselmiş blok adı verilir. İki blok arasındaki seviye farkına düşey atım adı verilir. Eğer fay düzlemi düşey değilse fay hattının üzerinde yer alana tavan bloğu, altında kalana ise taban bloğu adı verilir.

Yerkabuğu üzerinde levha hareketlerine bağlı olarak gerilme kuvveti, sıkıştırma kuvveti ve makaslama kuvveti meydana gelebilir. Bu kuvvetlerin her biri farklı türde fay hatlarının oluşmasına neden olmaktadır:

a)Eğim Atımlı Fay:

Normal Fay: Gerilme kuvvetine bağlı olarak normal fay oluşur. Yeryüzünde en çok rastlanan fay türü olan normal faylarda tavan bloğu, taban bloğunun üzerinde alçalmaya uğramıştır.

Ters Fay: Sıkıştırma kuvvetine bağlı olarak ters fay oluşur. Bu tür faylarda taban bloğu alçalırken, tavan bloğu onun üzerinde yükselmeye uğramıştır.

Doğrultu Atımlı Fay:

Makaslama kuvvetine bağlı olarak doğrultu atımlı fay oluşur. Bu tür faylarda kırılan bloklar birbirine yatay doğrultuda yer değiştirmektedir. Düşey atım genellikle sınırlı kalmaktadır. Doğrultu atımlı faylarda bloklar birbirine göre sağa veya dola doğru hareket edebilirler.

b) Deprem Dalgaları

1)Boyuna Dalgalar (P Dalgaları)

Deprem aletlerinin ilk kaydettiği dalgadır. Bu nedenle ilk dalgalar(primer) ismini alır ve “P” harfi ile gösterilir. P dalgaları ses dalgaları gibi yayılırlar. P dalgaları zemini bir akordeon gibi sıkıştıran ve genişleten dalgalardır. Binaların sıkışmasına ve genişlemesine neden olur. Yerkabuğu içindeki hızı 7-8 km/sn dir. Yerin bütün katmanları içinde hareket ederler. Manto ve çekirdeği geçerken sınır kısımlarında kırılır ve yön değiştirilir.

2)Enine Dalgalar (S dalgaları)

Deprem aletlerinin ikinci olarak kaydettiği dalgalardır. Bu nedenle sekonder dalgalar adını alır ve “S” harfi ile gösterilir. Bu dalgalar zemini hem sağa-sola hem de yukarı-aşağı doğru sallar. S dalgaları yüzeye ulaştığında zemini şiddetle sallar. Yapılarda yıkıma yol açan dalgalar S dalgaları ile yüzey dalgalarıdır. S dalgaları, sıvılar içinden geçemediği için mantoya giremez. Bu nedenle de deprem merkezinden 103 derece uzaklıkta bulunan yerlere kadar kaydedilebilirler. Yerkabuğundaki hızları ortalama 3,5-4 m/sn dir.

3)Yüzey Dalgaları

Yeryüzü boyunca yayılan dalgalardır. Hızı daha fazla olan Love ve genliği daha büyü olan Rayleigh dalgaları olarak ikiye ayrılırlar. Rayleigh Dalgası deniz dalgalarına benzerler; düşey ve yatay doğrultuda karışık salınmalardan meydana gelerek bütün yeryüzü boyunca yayılırlar. Derine doğru etkileri azalır. Yalnız yatay doğrultuda yayılan yüzey dalgalarına Love Dalgaları adı verilir. En yavaş hareket eden dalgalardır ( “L” harfi ile gösterilirler.). ancak en fazla hasara bu dalgalar neden olmaktadır.

c) Deprem Dalgalarının Ölçülmesi

Yer sarsıntıları sismograf ile kaydedilir. Depremin şiddeti günümüzde Richter ölçeğine göre değerlendirilir.

Depremin büyüklüğü

Depremin aletle ölçülen büyüklüğüdür (magnitüd). Richter ölçeğine göre sınıflandırılır. En küçük olan depremin aletsel büyüklüğü 1,5 iken en büyük depremin aletsel büyüklüğü 8,5’tir.

Depremin şiddeti:

Depremin, zemini, yapıları ve insanları nasıl etkilediğine göre sınıflandıran şiddet ölçeğidir. Mercalli’ye ait olan bu ölçeğe göre depremler 1 ile 12 şiddeti arasındadır.
Yerlere ve bölgelere göre farklı zeminlerde farklı sonuçlar verdiği için güvenilir bir ölçüm değildi.

Tsunami

Japonca liman dalgası anlamına gelen tsunami denizlerde ve okyanuslarda meydana gelen dev dalgalardır.
Sadece karalar üzerinde değil, okyanus ve deniz tabanlarında da meydana gelmektedir. Bu depremler su yüzeyinde dev dalgalara neden olmaktadır. Tsunami adı verilen bu dev dalgalar kıyıya kadar ilerleyerek alçak alanların sular altında kalmasına, büyük ölçüde can ve mal kaybına neden olmaktadır.

d) Depremlerin Cografi Dagılısı

Depremlerin yeryüzündeki dağılımı incelendiğinde, volkanların dağılışında olduğu gibi levha sınırlarıyla paralellik gösterdiği görülür.
Dünya’daki başlıca deprem kuşakları; Büyük Okyanus çevresi, Alp Himalaya kıvrım sistemi, Akdeniz çevresi ve Atlas Okyanusu ortasıdır.
Dünya’da eski kara kütlelerinin yer aldığı, Kanada, Kuzey Avrupa (İskandinav ülkeleri), Sibirya ve Arabistan Yarımadası gibi yerlerde depremler etkili olmaz.

                  Sayfanın hazırlanmasında İnternet ortamı ve ders kitabından yararlanılmıştır.Hazırlayanlara teşekkür ederim.

                                       Nazlıgül ÇINAROĞLU       1-A              NİSAN / 2008