YERYÜZÜNDE SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
  1-) SICAKLIK

Yeryüzündeki sıcaklığın  ana kaynağı Güneştir.  Yeryüzü Güneş ışınlarını aldığı sürece ısınır ve sıcaklık artar. Güneş ışınlarını almadığı süre içinde ısı kaybı artar ve sıcaklık düşer. Isı ve sıcaklık birbirine yakından ilgili olan ancak nitelikleri farklı olan iki kavramdır.

Isı:  Bir enerji şeklidir. Herhangi bir cismin kütlesi içinde sahip olduğu toplam enerji miktarıdır.

 Sıcaklık: ısının şiddet birimidir. Cisimler ısı alınca sıcaklık dereceleri yükselir, ısı kaybedince sıcaklık dereceleri düşer.

YERYÜZÜNÜN SICAKLIK KAYNAKLARI:
*Magmadan gelen sıcaklık (jeotermal ısı)
*Güneş dışındaki gök cisimlerinden gelen sıcaklık
*Güneşten gelen sıcaklık
           ---Yeryüzündeki ve atmosferdeki sıcaklığın ana kaynağı güneştir---
                            
SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

1)GÜNEŞE BAĞLI FAKTÖRLER: Atmosferin dış sınırında ortalama
güneş enerjisi miktarı 2kalori/cm2’dir. Bu enerji miktarına “Güneş Sabitesi”
(solar konstant) denir. Güneş sabitesi, Güneşteki patlamalara bağlı olarak azalır ya da artar.
Güneş sabitesini etkileyen bir diğer durum ise dünyanın güneşe yaklaşıp uzaklaşmasıdır, Dünya güneşe yakın olduğunda güneş sabitesi artar.
(2:0,4 kal cm2)uzak olduğunda Güneş sabitesi azalır. ( 1:96kal/cm2)
Uyarı:Güneş sabitesindeki değişimler küresl sıcaklık üzerinde son derece etkisizdir.
*Dünya ELİPS ŞEKLİNDE bir yörüngede yıllık hareketini tamamladığında 3ocak günü güneş sabitesi en fazla 4 Temmuz Tarihinde en azdır.

   2-)DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİNİN ETKİSİ:
Dünyanın şekli ve hareketleri her şeyden önce güneş ışınlarının gelme açılarını etkiler.
a)Dünyanın şekli (Enlem Etkisi):
*Güneş ışınlarının gelme açıları nedeniyle sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır. Buna; Enlem etkisi denir. Enlem etkisine göre sıcaklık kutuplara doğru azalır. Fakat bu sıcaklık azalması yer şekilleri, kara-deniz dağılışı ve
okyanus akıntılarındaki farklılıktan dolayı düzenli azalma göstermez.
b)Dünyanın günlük hareketi:
*Günün en sıcak dönemi ile en soğuk dönemi arsındaki farka “Günlük sıcaklık farkı”denir. Bu fark çöl ve karasal iklimlerde en fazla, ekvatoral ve okyanusal iklimlerde en azdır.
GÜNÜN EN SICAK ZAMANI ÖĞLE VAKTİNDEN 10 – 15 DAKİKA SONRASIDIR.
GÜNÜN EN SOĞUK DAKİKALARI İSE GÜNEŞ DOĞDUKTAN 10–15 DAKİKA SONRADIR.
c)Dünyanın yıllık hareketi:
*Yer ekseninin sağa doğru 23derece-27’eğik olması dünyanın güneşe karşı konumunun değişmesine neden olur. Bu durum güneş ışınlarının gelme açılarını etkileyerek;21 Haziran’da kuzeyyarımkürenin, 21Aralıkta güney yarımkürenin daha sıcak olmasını sağlar.

                21 Aralık Durumu
    3-)ATMOSFERE BAĞLI FAKTÖRLER:
 Güneş’ten gelen ışınların tamamı yeryüzüne ulaşmadığı için sıcaklık üzerinde etkili olmaz. Işınlar gazlar tarafından emilmeye, dağılmaya ve yansımalara uğrar. Gelen ışınların:
%27’si yeryüzüne ulaşır ve yeryüzünü ısıtır.
%15’i gazlar tarafından emilir.

%8’i uzaya geri döner.
%25’i havayı aydınlatır.
%25’i gazlara çarparak uzaya geri döner.
4-)KARA VE DENİZ ETKİSİ
Karalar denizlere göre erken ısınır, erken soğur. Bu durumun nedenleri;
*Su ve kayaların ısınma ısılarının farklı olması.
*Güneş ışınlarının karalarda en fazla 1 metreye kadar ulaşırken denizlerde 200 m.ye kadar ulaşması.
*Karaların sabit, denizlerin hareketli olması.
Deniz ve karaların ısınma ve soğuma sürelerinin farklı olması yeryüzünde
İki farklı sıcaklık rejimini oluşturur. Bunlar;
a)Deniz Tipi: Bu sıcaklık rejiminde büyük sıcaklık farkları yoktur.
b)Kara Tipi: Sıcaklıklar hızlı değişir.
Kara ve Denizlerin Sıcaklığa Etkisi Sonucunda:
*Kara-deniz meltemleri oluşur.
*Denizlerden esen rüzgârlar yazın serinletici, kışın ılıtıcı etki yapar. Kuzey Yarım Küre’de karaların daha geniş yer kaplaması, yaz sürelerinin daha uzun olması, sıcak su akıntılarının daha etkili olması ve Güney Yarım Küre’de buzullarla kaplı, geniş Antartika Kıtası’nın bulunması nedeniyle sıcak ve ılıman kuşak Kuzey Yarım Küre’de, soğuk kuşak ise Güney Yarım Küre’de daha geniştir.
**ÖNEMLİ**-Kuzey yarımküredeki sıcak ve ılıman kuşak, güney yarımküredekinden daha geniştir
5-)YÜKSELTİ ETKİSİ
Troposferin yerden ısınmaya başlaması ve su buharının alt bölümde fazla olması nedeniyle sıcaklık, yükseldikçe her 100m.’de 0,5 derece azalır.
Sıcaklık Haritaları:
a)Gerçek sıcaklık haritası
b)İndirgenmiş sıcaklık haritası

6-)YERŞEKİLLERİNİN ETKİSİ(EĞİM VE BAKI)
Yeryüzünün pürüzlü ve engebeli olması, her yerin aynı miktarda güneş ışınlarını almasını engeller. Bu duruma “EĞİM ETKİSİ” denir. Güneşe dönük olan yerlere,
ışınlar, yatay düzleme dar: eğimli olan yerlere de büyük açıyla gelir.
Yer şekilleri etkisiyle bazı yüzeyler güneşe daha dönük olur. Bu güneşe dönüklük durumuna “BAKI” denir. Bakı etkisinin az olduğu yerler dönenceler arasıdır.
Güneşe dönük olan yamaçlarda;
*Nüfus daha fazla,
*Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi daha kısa,
*Kar erimeleri daha erken
*Ormanın üst sınırı ile karın alt sınırı daha yüksektir.

7-)SUBUHARININ ETKİSİ (NEM)
Atmosferdeki su buharının, hava sıcaklığı birikimi veya kaybı üzerinde etkisi vardır. Su buharının fazla olduğu bölgelerde güneş ışınlarının tutulması fazla, az olduğu bölgelerde az olarak gerçekleşir. Bu durum, aşırı ısınma ve soğumayı yavaşlatır.
*Günlük sıcaklık farklarını en çok etkileyen etmen, havadaki su buharıdır.
Atmosferde bulunan su buharı ve bunun yoğunlaşmış şekli olan bulutlu
havanın etkisiyle:
*Bulutlu günlerdeki sıcaklık farkları azdır.
*Havanın bulutsuz olduğu kış gecelerinde ışıma fazla olduğundan hava ayaz
olur.
*Nemli hava kuru havaya göre geç ısınır, geç soğur.
Atmosferde nemliliğin dağılışını etkileyen etmenler.
1) Buharlaşma: Atmosferdeki nemin kaynağı yeryüzündeki su kütleleridir. Sıcaklık arttıkça, havadaki nem açığı arttıkça, su yüzeyi genişledikçe, rüzgâr estikçe, basınç azaldıkça, buharlaşma artar.
2) Sıcaklık: Sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde havanın nem alma kapasitesi de yüksek olduğu için buharlaşma artar, düşük olduğu yerlerde ise buharlaşma azalır.
3) Yükseklik: Ağır bir gaz olan su buharı, yerçekiminin etkisiyle fazla yükselemez. Yoğunlaşma sonucu yağış tekrar yeryüzüne düşer. Yükseldikçe hava soğuyacağından havanın su buharı taşıma kapasitesi dolayısıyla buharlaşma azalır.
4) Basınç: Yüksek basınç alanlarında alçalıcı hava hareketi buharlaşmayı engeller. Çünkü alçalan havanın yoğunluğunun artması su buharının yükselmesini önler. Alçak basınç alanlarında ise yükselen havanın yoğunluğu daha az olacağı için buharlaşma daha kolaydır.
8-)DENİZ VE OKYANUS AKINTILARININ ETKİSİ
Sürekli rüzgârın etkisiyle oluşan akıntılar, sıcaklık dağılışını önemli ölçüde etkiler.
Enlem faktörüne göre Ekvatordan kutuplara giden akıntılar, sıcaklığı artırırken, kutuplardan gelenler, sıcaklığı düşürürler.
Yeryüzündeki önemli sıcak ve soğuk su akıntıları şunlardır:
Sıcak su akıntıları: Soğuk su akıntıları:
Soğuk su akıntıları       sıcak su akıntıları

 Labrador                       Gulfstream

Benguela                       Kuruşiyo

Humbold                        Brezilya

Oyoşiyo                         Alaska

Kaliforniya

9-)RÜZGÂRIN ETKİSİ

 Enlem etkisine göre Ekvator çevresinden esen rüzgârlar sıcak, kutup çevresinden esenler ise soğuktur. Buna göre Kuzey yarımkürede güneyden, Güney yarımkürede ise kuzey yönünden esen rüzgârlar hava sıcaklıklarını artırır.
    Rüzgârların hava sıcaklığı üzerindeki bir etkisi de mevsimlere göre kara ve deniz üzerinden esmeleridir. Kışın, denizden esen rüzgâr hava sıcaklıklarını yükseltirken, yazın düşürmektedir.

—Günlük rüzgârlar
Genel hava basıncının etkisiz, durgun olduğu zamanlarda gece ve gündüz arası sıcaklık farklarının yaptığı basınç farklarından oluşan rüzgârlardır. Gündüzleri karalar, denizlerden daha çabuk ısınırlar. Dolayısıyla deniz üzerinde yüksek, kara üzerinde de bir alçak basınç alanı oluşur. Bunun sonucunda denizden karaya doğru bir rüzgâr başlar. Bu rüzgâra deniz meltemi denir. Bu rüzgâr hızı, sıcaklık arttıkça artarak ve öğlen saatlerinde en fazla hızına ulaşır. Hava karardığında ve güneş battığında ise tüm bunların tam tersi yaşanır. Kara daha çabuk soğuduğu için bu seferde karadan denize bir rüzgâr esmeye başlar. Buna da kara meltemi denir. 


Mevsimlik rüzgârlar     
 Deniz ve karaların sıcaklıkları mevsime bağlı olarak değişkenlik gösterir. Buna bağlı olarak yaz ve kış aylarında farklı basınç alanları oluşur ve farklı rüzgârlar etkili olur. Genelde bu tür rüzgârlar Güney Amerika ile Güney Asya'da etkili olurlar

Yerel rüzgârlar
Bölgelerde genelde esen hâkim rüzgârlardır. Dolayısıyla bölgesel isimlerle söylenirler. Bu rüzgârlar atmosferde gezen gezici alçak ve yüksek basınç merkezlerinin yaptığı rüzgârlardır.
Dağlardan inerek ısınan Fön (Fhön) Rüzgarları da sıcaklık artışlarında etkili olur.

Rüzgâr yönleri
Ülkemizde rüzgârlar yönlere göre yandaki tablodaki gibi isimlendirilirler. Kuzeyli olan rüzgârlar (yıldız, poyraz, karayel) özellikle kış aylarında havayı soğutucu etki yaparlar. Güneyli rüzgârlarsa ısıtıcı etki yaparlar.

Aralık ayı sonu, ocak ve şubat aylarınca oldukça şiddetli lodos rüzgârları görülür. İstanbul’a denizden gelen bu rüzgâr denizi kabartarak, deniz ulaşımına ve denizcilere olumsuz etki yapar. Lodos Ege ve Akdenzide'de kış aylarında şiddetli eser. Yaz aylarında ise genelde kuzeyli rüzgârlar hâkimdir.

10-)YERYÜZÜ ÖRTÜLERİNİN ETKİSİ: Bu grupta kayalar, bitki örtüsü ve kar örtüleri ter alır.
SICAKLIĞIN YERYÜZÜNE COĞRAFİ DAĞILIŞI: Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını gösteren haritalara “İZOTERM HARİTALARI” DENİR.
İZOTERM: Aynı sıcaklıkta olan yerleri birleştiren eğrilerdir.(Eş sıcaklık eğrileri)Sıcaklık yükseltiye göre değiştiğinden izoterm haritaları genellikle deniz seviyesine indirgenerek çizilirler. Böylece sıcaklık üzerinde yükseltinin etkisi Ortadan kaldırılır.
ZEMİNİN YAPISI
Karaları oluşturan taş ve toprakların fiziksel özellikleri (rengi, parlaklığı, gözenekliği gibi özellikleri) yeryüzünde ısınma farklılıklarına neden olur. Ayrıca zeminin bitki örtüsü ile kaplı olup olmaması, bitki örtüsünün yoğunluğu, kar ya da toprak örtüsünün bulunup bulunmaması sıcaklık dağılışı üzerinde etkilidir.
Bu nedenle taş ve toprakların ısınıp soğuma süreleri farklılık gösterir.
Örneğin açık renkli ve gevşek yapıya sahip kumsallarda ısınma ve soğuma çabuk gerçekleşir.
DÜNYA YILLIK İZOTERM HARİTASI:
1-)Ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır.
2-)Sıcaklık üç kuşak halinde görülür:
a)Dönenceler arasında tropikal(sıcak)kuşakta yıllık ortalama değer 20C’nin üzerindedir.
b)Dönencelerle 66derece paralelleri arasında orta(ılıman)kuşakta sıcaklık 10C-20C arasındadır.
c)66derece ile 90derece kutup noktaları arasında soğuk(kutup kuşağı) yer alır.Yıllık ortalama sıcaklık 10derece’nin altındadır.
3-)Dünyanın en sıcak yerleri dönenceler yakınındaki kıtalar üzerindedir.
Çünkü buralarda nem azdır.
4-)Sıcak deniz akıntıları nedeniyle yüksek enlemlerde(55-70)karaların batı tarafları, doğusundan daha sıcaktır.
5-)En düşük sıcaklıklar kutup bölgelerinde, karalar üzerindedir.
6-)En sıcak noktaları birleştiren “TERMİK EKVATOR”,dünya ekvatoruna uymaz.Ekvatorun birkaç derece kuzeyinden geçer.
7-)Kuzey yarımkürede karalar geniş yer tuttuğu için sıcaklık karşıtlığı güney yarımküredekinden daha çoktur.
OCAK VE TEMMUZ İZOTERM HARİTALARI:
1-)Temmuz ayında izotermlerin uzanışı, paralellerin uzanışına daha uygun-
dur. Güney yarımküre denizler yarımküresi olduğundan bu uyum daha belirgindir.
2-)En soğuk yerler Ocak ayında kuzey yarımkürede “Sibirya, Kanada ve Grönland’ın kuzeyinde” görülür. Bunun nedeni enlem ve karasallıktır.
3-)En sıcak yerler Temmuz ayında kuzey yarımkürede “Arabistan,Büyük Sahra ve Orta Asya”’dır. Bunun nedeni karaların çokluğu, yaz mevsiminin olması ve nemin azlığıdır.
4-)Aynı enlemde kışın denizler karalardan; yazın ise karalar, denizlerden daha sıcaktır. Nedeni karalar ve denizleri farklı ısınma ve soğumalarıdır.
5-)En sıcak (Temmuz) ve en soğuk (Ocak) ayları arasındaki yıllık sıcaklık farkı ekvatordan kutuplara doğru artar.
6-)En düşük sıcaklık farkları enlem etkisiyle ekvator çevresindedir.
7-)En büyük sıcaklık farkları, enlem ve karasallık nedeniyle orta kuşak karalarının iç kısımlarında ve çöllerde görülür.
Bkz.İzoterm haritaları

Hazırlayan  ; Onurhan GÜVEN  / 1-D   / NİSAN 2008