COĞRAFİ KONUM

• Nerede,neredeyiz, sorularının coğrafi esaslarla yanıtlanmasına coğrafi konum denir.
• Bir yerin,arazinin,merkezin dünyanın neresinde olduğunun tanımlanmasıdır coğrafi konum..
• Coğrafi konum çevre arazilere,çevredeki doğal ve beşeri özelliklere göre tanımlanabilir ki,bu tanımlama özel konum olarak adlandırılır.

                 Örnek verecek olursak;Türkiye;

1. Asya,Avrupa,Afrika'nın birbirlerine en yakın olduğu alanlardan biri üzerindedir.
2. Ortadoğu ülkelerinden biridir.
3. Asya ve avrupa arasında köprüdür.
4. Üç tarafı denizlerle çevrilidir.Dünyanın en önemli su yollarını kontrol eder.
5. Doğu ve batı kültürünün geçiş alanındadır.
6. Dünyanın en önemli petrol rezervlerine komşudur.
7. Alp-Himalaya kıvrım kuşağında yer alan genç bir ülkedir.
8. Genç kıvrımlı-kırıklı arazileriyle ;dünyanın en sık ve şiddetli deprem yaşanan ülkeleri arasındadır.Dünyanın en yüksek ülkeleri arasında yer alır.İklim ve bitki örtüsü kısa mesafelerde büyük değişimler gösterir.Aynı anda dört mevsim özelliklerini bir arada yaşamak mümkündür.

        

                                  
    Dünya'da deprem dağılışı ve Türkiye(Siyah noktalar deprem değılışını gösteriyor.bu dağılış levha sınırlarında yoğunlaşıyor.Ülkemiz de bir sınır ülkesi.bu konumuyla sık ve şiddetli depremler yaşıyoruz.)

• Coğrafi konum;bir yerin veya merkezin ekvatora ve başlangıç meridyenine açısal uzaklıkları belirtilerek de tanımlanabilir.Bu tür tanımlamaya matematik konum denir.
• Dünyanın en şişkin olduğu noktaları birleştirdiğimizde elde edeceğimiz daireye Ekvator denir.
• Ekvator dünya çevresinde çizilebilecek en uzun dairedir ve dünyayı iki eşit yarım küreye ayırır.
• Herhangi bir yerin Ekvator'a açısal uzaklığına enlem,Başlangıç Meridyeni'ne uzaklığına boylam denir.
• Enlemi aynı noktaları birleştirdiğimizde ekvator'a paralel bir daire elde ederiz.Bu daireye paralel adı verilir.
• Ekvatora en uzak yerin enlemi 90⁰  dir.Burası kutuptur.Tek noktadan ibaret kutuplardan paralel dairesi oluşturulamaz.
• Kutupları birleştiren yarım dairelere meridyen denir.Meridyenlerin tümü kutupları birleştirdiğinden eşit uzunluktadır ve yarım daireler şeklindedir.Paralelleri ise dik keserler.Kısaca birbirlerinden doğal yollarla ayırt edilemezler.Bu yüzden başlangıç meridyeni ancak anlaşma ile belirlenebilmiştir.Genel kabul gören bu anlaşmaya göre İngiltere'nin başkenti Londra'da yer alan Greenwich gözlemevinden geçen meridyen başlangıç meridyenidir.
• Türkiye'nin matematik konumu:36⁰-42⁰ kuzey paralelleri,26⁰-45⁰ doğu meridyenleri ile tanımlanır 
• Samsun'un matematik konumu;41derece12'12'' Kuzey enlemi _36 derece21'22'' doğu boylamıdır.                           

Başlangıç Meridyeni:Anlaşma ile belirlenmiş...Dünyayı Doğu ve Batı olmak üzere iki eşit yarımküreye ayırır.Doğusunda kalan meridyenlere Doğu Meridyenleri denir.
                           
             
  Meridyenler:Dünyanın küreselliği belirlenmelerinde ana etkendir.Şekilde de görüldüğü gibi 180 Doğu Yarımkürede 180 batı yarımkürede olmak üzere 360 meridyen oluşturulmuştur.180⁰ meridyeni ortak meridyendir ve dünyayı iki eşit yarımküreye ayırır.Doğusunda Batı YK,Batısında  Doğu YK.Yer alır.Bu meridyen Tarih Değiştirme Çizgisi olarak da kullanılır(Ülke sınırları Tarih Değiştirme Çizgisinin meridyenden
sapmalar göstermesine yol açmıştır).Batı YK'den Doğu YK'ye doğru bu meridyeni (180⁰ ) geçenler saatlerine bakmaksızın tarihlerine bir gün eklerler.
                                                                                              
Paraleller: Dünyanın küreselliği nedeniyle :90 kuzeyde,90 güneyde olmak üzere 180 tanedirler,enlemleri büyüdükçe küçülen daireler oluştururlar.

Not:Yukarıdaki şekilleri ve açıklamaları dikkatle okuyunuz.Enlem,boylam,paralel,meridyen hakkında daha neler söylenebileceğini düşününüz.Sonra aşağıdaki soruları yanıtlayınız.Yanıtlarınız doğruysa konumla ,lgili bilgileriniz şekillenmiş demektir.

Soru 1) Aşağıdakilerden hangisi paraleller hakkında söylenemez?
             
              A)  Enlemleri (ekvatora uzaklıkları) arttıkça yarıçapları küçülür,
              B)  Bir yarımkürede 90 paralel vardır,
              C)  Kutuplarda nokta halini alırlar,
              D)  Dünya çevresinde çizilebilecek en  büyük paralel Ekvator'dur,
              E)  Türkiye'den 50⁰ güney enlemine doğru giderken
                    paralellerin sürekli büyüdüğünü görürsünüz.
Soru  2) Aşağıdakilerden hangisi bütün meridyenlerin kutupları birleştirmesinin doğal bir sonucu olamaz?

               A)   Birbirlerine paralel olmayışları,
               B)   Başlangıç meridyeninin greenwich olması,
               C)   Eşit uzunlukta olmaları,
               D)   Paralellere dik uzanmaları,
               E)   180⁰ lik yaylar oluşturmaları.

                         
              MATEMATİK KONUMUN ETKİLERİ
        
             1) ENLEMİN ETKİLERİ
 

• Ekvatordan uzaklaşırsanız enleminiz de büyür,
• 1⁰ uzaklaşırsanız 111km,3⁰ uzaklaşırsanız 333 km yol alırsınız.Özetle her 1⁰ enlem yaklaşık 111km uzunluktadır.
• Ekvatordan kutba doğru giderseniz ;

1. Sıcaklık ortalamalarının düştüğünü,(İklimin soğuduğunu)
2. Doğal bitki ve hayvan topluluklarının farklılaştığını,
3. İnsanların ekonomik ve sosyal açıdan farklı yaşam alanları oluşturduklarını,
4. Giyim tarzlarının değiştiğini,
5. Canlıların anotomik yapılarında dahi değişmeler ortaya çıktığını,
6. Ekvatorda ancak 4000 m'den yükseklerde görülen buzulların deniz seviyelerine indiğini,hatta denizi örttüğünü,
7. Güneşin öğle üzeri yüksekliğinin giderek azaldığını,
8. Yatay düzleme dikilen cisimlerin öğle üzeri ölçülen gölgelerinin uzadığını,
9. Gece-gündüz sürelerinin giderek farklılaştığını,hatta bazen güneşin çok uzun süre hiç doğmadığını veya batmadığını,
10.  Güneşin doğuş ve batış hızının düştüğünü,tan vaktinin uzadığını,
11. Denizlerin yüzülemeyecek kadar soğuduğunu,tuzluluğunun ise azaldığını
12. Kutup yıldızının görünüm açısının ekvatordan kuzey kutbuna gidildikçe arttığını,Güney Yarımkürede ise hiç görülmediğini,Ekvatorda:0 ,Kuzey kutbunda 90 derece)
13.  Türkiye'de dağların güneye dönük yamaçlarının diğer yamaçlara oranla daha uzun süre güneşlendiğini ve daha sıcak olduğunu,
    
14. Türkiye'ye kuzeyden soğuk,güneyden sıcak hava kütleleri ve rüzgarların etki ettiğini;güney yarımküre'de ise durumun tam tersi olduğunu,
15. Haziranda kuzeye doğru gündüzlerin daha uzun;Aralıkta ise daha kısa yaşandığını

                                                                                        görürsünüz
       Aslında yol boyunca ortaya çıkan bu değişimlerin tümü Dünyamızın küreselliğinden kaynaklanmaktadır.
       Ekvatora uzaklık enlem olarak adlandırıldığından,biz coğrafyacılar değişimin nedeni olarak kısaca enlemin etkisinden söz ediyoruz..

      Örnek:Karadeniz sahilleri Akdeniz sahillerine oranla neden daha soğuk veya serindir? sorusuna şu yanıtları verebiliriz:

• Dünyanın şeklinden dolayı
• Çünkü güneş ışınlarını daha eğik alır,ışınlar atmosferde daha fazla tutulur,yere az gelir.
• Ekvatora daha uzak = Enlemin etkisinden dolayı               

        Dikkat:

• Matematik konumun etkilerinden söz ederken dünyanın tümüyle küresel olduğunu varsayıyor,özel konum etkilerini dikkate almıyoruz.
• Aynı paralelde ortak özellikler bekliyoruz,ortak özellikler görülmüyorsa bu durum enlemin etkisi ile çelişir ama  boylamla veya özel konumla açıklanabilir.
• Aşağıdaki izoterm (eş sıcaklık) haritası üzerinde bu durumu örnekleyelim:

1. Haritada  Akdeniz sahillerinde sıcaklıkların Karadeniz sahillerine oranla 7-8 derece daha fazla olduğunu görüyoruz.Bu durumun nedeni enlem veya güneş ışınlarının yere geliş açısındaki farklılıktır.
2. Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Akdeniz bölgesine oranla 1-2 derece daha sıcak olduğunu görüyorsunuz.Oysa bu iki bölge Ekvatora eşit uzaklıkta,yani aynı paralelde.Bu durum enlemin etkisi ile çelişir.Karasallık-nem azlığı gibi özel konum elemanlarıyla açıklanabilir.
   

                       
   Soru 4)  Yukarıdaki haritada Türkiye'de etkili bazı yerel rüzgarlar ve sıcaklık karakterleri görülmektedir.Buna göre rüzgarların sıcaklıklarında görülen farklılığın nedenleri arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilebilir?
      A)   Enlemin etkisi
      B)   Boylamın etkisi
      C)   Yerşekillerinin etkisi
      D)   Hızlarının etkisi
      E)   Basınç etkisi
               2) BOYLAMIN ETKİLERİ  

•  Başlangıç meridyeninden uzaklaşırsanız boylamınız da büyür.

                  
                      
                                         Meridyenler

• Boylama bağlı olarak sadece zaman değişmeleri görülür.(Yerel saat,ulusal saat,saat dilimleri vs.)Aslında yerel saatlerin farklılaşması Yer'in ekseni hareketinin sonucudur.Yerel saatin boylamla ilgisini iyi kavrayabilmek için konuyu biraz açalım.

             YEREL SAAT (ZAMAN KAVRAMIMIZ)

• Zaman görecelidir.Biz  zamanımızı Güneş'e göre ayarlıyoruz.Gün içinde güneş gözlemimizle belirlediğimiz saate yerel saat diyoruz.
• Güneş gün içinde ufuk düzlemi üzerinde en yüksek noktada iken yerel saatimizi 12.00'a ayarlıyoruz.
  
                       

                              Yukarıdaki şekilde Kars'ın yerel saati 12.00 dir.

• Gün içinde güneşi doğudan batıya doğru yer değiştirirken görüyoruz.(Aslında bu görüntü bir yanılsamadır.Normalde hareket eden güneş değil dünyadır.Dünya tersi yönde dönmekte.bunun etkisi ile bizler güneşi dönüyor gibi görmekteyiz.)Bu yer değiştirme nedeniyle yerel saatler doğuda ileri batıda geridir.Çünkü güneş önce doğudaki meridyen üzerinden geçmektedir.(''Doğuda yerel saatler niçin ileridir?''sorusuna boylamın etkisinden veya dünyanın dönüş yönünden dolayı yanıtlarını verebiliriz.)
• Dünya 24 saatte bir tur şeklinde hareketini sürdürür.Bu süre içinde günşin karşısından 360 meridyen geçer.Dolayısıyla   360 meridyen / 24 saattte

•                                                        180     ''           /  12   '    
•                                                         90      ''            /   6    ''
•                                                         45       ''           /   3    ''
•                                                         15       ''           /   1 saate veya 60' da
•                                                           1 boylam      /   4 dakikada (') güneşin karşısından geçmektedir.
• Sonuç:Aralarında 1 derecelik boylam farkı olan iki yerin yerel saati 4 dakika;15 derecelik boylam farkı olan iki yerin yerel saati ise 1 saat farklılık gösterir. 
  

  • Aynı meridyeni paylaşan merkezlerin güneşi gün içinde en yüksek noktada gördüğü an ortaktır.Yani yerel saatleri ortaktır.

                                              
                                          
  Örnek:Yukarıdaki çizimde 28 derece Doğu boylamında yerel saat 10.00 iken aynı anda 44 derece doğu boylamında yerel saat kaçtır?
  Çözüm; 44-28=16 derece boylam farkı olduğuna göre,
                               16.4=64' =1sa 4' zaman farkı oluşmaktadır.
                                İstenen merkez daha doğuda olduğundan ;
                                zaman farkı eklendiğinde yerel saatin 11.04 olduğu görülür.
  Örnek:Yukarıdaki çizimde yer alan B merkezinde 21 Martta güneş 06.00 da doğuyor.Aynı gün Başlangıç meridyeninde güneş doğarken B'de yerel saat kaç olur?
  Çözüm:Boylam farkı;44 derece ,
                                         15 derece 1sa fark oluşturduğuna göre;44:15:2 sa,kalan 14 derece
                                          14.4=56 dakika           Toplam=2 sa 56 ' fark oluştu,
                                          Batıda güneş doğuncaya kadar 2sa 56' geçtiğine göre bu fark B'nin saatine eklenir.  06 +2.56 = 8.56
  
                                     
  Soru 5) Yukarıdaki çizimde yer alan X ve Y merkezlerinin aşağıda verilen özelliklerden hangisini yıl boyunca ortak yaşadığı savunulabilir?
  
  A)  Yaz mevsimini   B) Güneşin doğuş anını   C) Yerel Saati     D) En uzun gündüzü  D) İlkbaharı
  
  ULUSAL SAAT ve ULUSLARARASI SAAT DİLİMLERİ
  
  

  • Bir ülke içinde iş yaşamını ve iletişimi düzenli sürdürebilmek için saatlerin bir veya birkaç meridyenin saati esas alınrak ortak ayarlanması gerekir.Bu şekilde ortak ayarlanan saate ulusal saat veya ortak saat denir.
  • Bir ülke doğu batı yönünde geniş alan kaplıyorsa birden fazla ortak saat kullanır.
  • 12 Doğu+12 Batı yarımküre'de olmak üzere 24 saat dilimi oluşturulmuştur.
  • Her saat dilimi 15⁰ boylam kapsar ve tam ortasından geçen meridyeni esas alarak saatini ayarlar.
  • Başlangıç ayar meridyeni Greenwich dir.Bu meridyenin 7,5⁰Doğusu ile 7,5⁰ Batısı (Toplam 15⁰) saatini ortak ayarlar.Burada kullanılan saate kısaca GMT saati ya da başlangıç saati denir.
    
  • Diğer ayar meridyenleri  15 (1) 30 ('2) 45 (3) 60 (4)  şeklinde 15 ve katları olarak sıralanırlar.

  • Saat dilimlerinin sınırları sadece meridyenle çizilmez.Çoğu yerde ülke sınırlarına uymak zorunluluğu nedeniyle meridyenden sapar.(bk:Aşağıdaki harita)
  • Türkiye'nin hem 2. hem de 3.saat dilimlerinde arazileri vardır.Kış devresinde 2.(İzmit 30⁰ doğu) yaz devresinde 3.(Iğdırın Doğusu 45⁰ Doğu) saat dilimlerini gün ışığından daha fazla yararlanmak amacıyla dönüşümlü olarak kullanır.

  
  
  
                            Uluslararası saat dilimleri ve Tarih Değiştirme Çizgisi
  
  
  Test sorularının yanıtları: 1) E     2) B   3) E  4) A  5) C                                                                                                              
  

                                                                                                                      Nisan 2008 /B.KARAMAN