Volkanizma

 

Yerin iç kısımlarında bulunan magma ve çeşitli gazların yerkabuğunun zayıf sahalarından patlama ve püskürme biçiminde yeryüzüne çıkmasına veya magmanın yerin derinliklerinde soğuyarak katılaşmasına volkanizma denir.

 

 

a)Derinlik Volkanizması (Plütonizma)

 

Magmanın yer kabuğunun içine sokularak yavaş yavaş soğumasına derinlik volkanizması veya plütonizma adı verilir. Yer kabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan magma yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşarak batolit,dayk,lakolit,sill gibi şekiller oluşturur.Bu şekiller,dış kuvvetlerin üstteki tabaaları aşındırması sonucu yüzeye çıkar.

 

Batolit: En büyük derinlik volkanizması şeklidir. Derine doğru birkaç km büyüklüğe sahiptirler.

Dayk: Tabakalar arasına duvar gibi sokulan iç püskürüklerdir.

Lakolit: Tabakalar arasına girip üstündeki tabakaları yukarı doğru esneterek mantar şeklini almasına neden olan iç püskürüklerdir.

Sill: Tabakalar arasına yatay olarak sokulup katılaşmış olan püskürük kayaçlardır.

 

                                                                   İç volkanik yapılar
b)Yüzey Volkanizması

 

• Volkanik hareketler sırasında çıkan maddeler bir baca etrafında yığılarak yükselir ve volkanlar (yanardağlar) oluşur.
  
  
• Volkan Bacası : Magmanın yeryüzüne ulaşıncaya kadar geçtiği yola volkan bacası denir.
• Volkan Konisi: Lav, kül, volkan bombası gibi volkanik maddelerin üst üste yığılması ile oluşan koni biçimli yükseltiye volkan konisi, koni üzerinde oluşan çukurluğa krater denir.
• Kaldera: Volkanik patlamalarla krater kısmının uçmasıyla oluşan daha geniş çukurluğa denir.
• Maar: Bazı bölgelerdeki volkanik faaliyetler sadece gaz patlaması şeklinde olabilir. Bu durumda gaz çıkışının olduğu geniş bir çukurluk oluşur. Bu çukurluğa denir.
• Volkanik göller: Krater, kaldera ve maarların su ile dolmasıyla oluşmuştur.

          Volkanlardan Çıkan Maddeler

• Lav

• Volkan Bombası

• Volkan Külü

• Volkanik Gazlar

Lav: Volkanlardan çıkarak yeryüzüne kadar ulaşan eriyik haldeki malzemeye denir. 

Volkan Bombası: Volkan bacasından atılan lav parçalarının havada dönerek soğuması ile oluşur.

Volkan Külü: Gaz püskürmeleri sırasında oluşan, basınçlı volkan bacasından çıkan küçük taneli malzemeye denir. Volkanik küllerin bir alanda birikmesiyle volkanik tüf(volkan kumu) veya lapilli(volkan çakılı) oluşur.

Volkanik Gazlar: Volkanizma sırasında subuharı, karbon dioksit, kükürt gibi gazlar magmadan hızla ayrışarak yeryüzüne çıkar. Büyük volkanik bulutların oluşmasını sağlar.

 

 Yukarıda bir valkan bacası ve evresinin soğuma-katılaşma sürecinde içe çökmesi sonucu kaldera adı verilen geniş çanak oluşumu ve bu çanakta göl yerleşmesini görüyoruz.Nemrut gölümüz bu şekilde oluşmuştur.

Volkanik Göl

Gaz patlamasıyla oluşan bir Krater

Lav

 

Volkan Çakılı 

 

c)Volkan (Yanardağ) Şekilleri

 

• Volkanların yapısı ve biçimleri yeryüzüne çıkan magmanın bileşimine, miktarına ve çıktığı yere göre değişir. 
• Kalkan Biçimindeki Volkanlar: Akıcı lavların bir bacadan çıkarak birikmesi sonucunda oluşan, geniş alanlı ve kubbemsi bir görünüşe sahip volkanlardır.
  

Örneğin: Güneydoğu Anadolu’daki Karacadağ Volkanı

 Koni Biçimindeki Volkanlar: Magmadan değişik dönemlerde yükselen, farklı karakterdeki malzemenin birikmesi ile oluşur. Bu volkanların kesitinde, farklı karakterdeki malzeme katmanları ardarda görüldüğü için tabakalı volkanlar da denir.

 Örneğin: Ülkemizdeki Erciyes, Nemrut, Hasan ve Ağrı volkanları koni biçimli volkanlardır.

Tüf Konileri: Volkanlardan çıkan küllerin ve diğer kırıntılı maddelerin birikmesi ile oluşan konilere denir.

 Örneğin: Ülkemizde Kula ve Karapınar çevresindeki koniler kül konileridir.

d)Volkanların yeryüzündeki dağılışı

 

Yeryüzüne çeşitli materyaller çıkarmaya devam eden volkanlara aktif volkan, faaliyeti sona ermiş volkanlara ise sönmüş volkan adı verilir. Ancak sönmüş haldeki volkanlar tekrar  faaliyete geçebilir.

 

Yeryüzündeki yanardağların önemli bir kısmı sönmüş haldedir. Buna rağmen aktif volkanların sayısı 500’e yakındır. Aktif volkanların önemli bir kısmı Büyük Okyanus ve çevresinde toplanmıştır. Çünkü buralar kıvrılma ve kırılmaların meydana geldiği levha sınırlarıdır. Bu nedenle Büyük Okyanus çevresine Pasifik ateş çemberi adı verilmiştir. Atlas Okyanusu’nun orta kesimi, Afrika’nın doğusu, Akdeniz çevresi, Alp — Himalaya kuşağı yeryüzündeki diğer volkanik alanlardır.

 

Türkiye’deki volkanlar:

 

Doğu Anadolu: Büyük ve Küçük Ağrı, Tendürek,Süphan, Nemrut

İçAnadolu:Erciyes,Melendiz,HasanDağı, Karacadağ,Karadağ

Güneydoğu Anadolu: Karacadağ

Ege’de: Kula volkanları

Karadeniz’de: Köroğlu volkanik alanları

               Akdeniz’de: Hassa ve yöresi



Hazırlayan:Nazlıgül ÇINAROĞLU  /    1-A     /   
                                                                                     
                                                              Nisan 2008